Kotewka orzech wodny na Stawach Milickich

Plakat o tematyce przyrodniczej prezentujący proces rozprzestrzeniania się chronionej i rzadkiej rośliny kotewki orzecha wodnego na obszarze rezerwatu przyrody "Stawy Milickie".

Rozprzestrzenianie się kotewki orzecha wodnego Trapa natans L. w rezerwacie przyrody „Stawy Milickie”

Ogólna charakterystyka gatunku

Kotewka orzech wodny Trapa natans L. jest rośliną jednoroczną. Porasta różnorodne zbiorniki eutroficzne o wodzie stojącej lub wolno płynącej. Preferuje akweny o głębokości 1–2 m, dobrze nasłonecznione o podłożu piaszczystym lub gliniasto-ilastym. Bez większej szkody znosi okresowe wynurzenie (Piórecki 1980). Kotewka to gatunek charakterystyczny własnego zespołu Trapetum natantis, zwykle współwystępuje z rdestnicami Potamogeton sp., rogatkami Ceratophyllum sp., grążelem żółtym Nuphar luteum, grzybieniami białymi Nymphaea alba, salwinią pływającą Salvinia natans, rzęsą Lemna sp. czy spirodelą wielokorzeniową Spirodela polyrhiza (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996).

W Polsce kotewka jest uznana za gatunek rzadki i zagrożony wymarciem, którego utrzymanie wymaga czynnej ochrony (Piórecki 1980, Kazuń 2006). Z tego względu został objęty ochroną prawną (Rozporządzenie 2014), a także uwzględniony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin z kategorią EN – zagrożony wyginięciem (Piórecki 2014) oraz na Polskiej Czerwonej Liście Paprotników i Roślin Kwiatowych w kategorii VU – narażony na wyginięcie (Kaźmierczakowa i in. 2016).

Jeszcze do niedawna populacje tego gatunku utrzymywały się tylko w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły, Odry i Sanu, a także w kotlinach: Sandomierskiej, Oświęcimskiej i Śląskiej (Kazuń 2006). Jednak w ostatnich latach obserwuje się powrót kotewki na niektóre dawne stanowiska czego przykładem może być Dolina Dolnej Odry (Ławicki, Marchowski, Ziarnek 2017), jak również zasiedlanie zupełnie nowych terenów, na przykład rejonu Stawów Milickich (Tajer 2017).

 

Teren obserwacji

Stawy Milickie to kilkanaście odrębnych kompleksów stawowych zlokalizowanych w środkowej części doliny Baryczy, między Miliczem a Żmigrodem. Pierwsze stawy zostały założone pod koniec średniowiecza, a ich przeznaczeniem od początku była hodowla ryb – głównie karpi i linów (Nitschke 1938). W ciągu wieków liczba oraz powierzchnia akwenów ulegała zmianom. Najwięcej (13 tys. ha) było w XVII stuleciu; obecnie jest około 200 stawów o łącznej powierzchni 6 tys. ha (Ranoszek i Ranoszek 2004). Opisywane stawy są akwenami płytkimi, przypominającymi płytkowodne eutroficzne jeziora, o średniej głębokości wynoszącej około jednego metra, a w najgłębszych miejscach przy mnichach spustowych do 2,5 m. Dno najczęściej jest piaszczyste, w niektórych partiach pokryte warstwą osadów dochodzącą do jednego metra.

W obrębie wszystkich kompleksów stawowych funkcjonują zakłady rybackie „Stawy Milickie S.A.” podległe samorządowi województwa dolnośląskiego. Prowadzona jest w nich ekstensywna gospodarka rybacka. Ponadto, aby chronić ptaki wodno-błotne i ich siedliska w 1963 r. utworzono rezerwat przyrody „Stawy Milickie”, w którego granicach znalazło się pięć kompleksów stawowych – „Stawno”, „Potasznia”, „Ruda Sułowska”, „Radziądz” i „Jamnik” (Zarządzenie 1963, 1973). Niemal wszystkie kompleksy stawowe znajdują się w granicach Parku Krajobrazowego „Dolina Baryczy” oraz są włączone do systemu Natura 2000 – OSO „Dolina Baryczy” i SOOS „Ostoja nad Baryczą”.

 

Stanowiska kotewki w latach 2013–2022

Największym zwartym zgrupowaniem stawów jest – leżący w gminie Milicz – kompleks „Stawno”. To właśnie w jego obrębie zlokalizowano nowe stanowiska Trapa natans. Liczy on ponad 2 tys. ha z czego w strefie rezerwatu znajduje się 1,6 tys. ha. Składa się na niego 35 zbiorników o zróżnicowanej powierzchni i funkcji (stawy narybkowe, kroczkowe i handlowe). Najmniejsze z nich (Stawy Trójkątne) mają po kilka hektarów, największe (Staw Grabownica, Słoneczny Górny i Andrzej) zajmują od 150 do 300 ha.

Po raz pierwszy zauważono kotewkę w sierpniu 2013 r. na Stawie Grabownica, gdzie przy mnichu spustowym (N: 51°31’57’’, E: 17°22’51’’) rosło zaledwie kilka rozet liściowych. Następne stanowisko odnotowano w czerwcu 2017 r. na Stawie Golica. Rozety liściowe w liczbie dziewięciu znajdowały się przy zachodnim brzegu, również obok mnicha spustowego (N: 51°32’21’’, E: 17°21’49’’). Oba stanowiska okazały się efemeryczne, gdyż uległy likwidacji zanim rośliny zdołały zakwitnąć. W późniejszych latach kotewki na tych akwenach już nie stwierdzono.

Znacznie większe stanowisko kotewki zlokalizowano dopiero w lipcu 2021 r. na Stawie Wilczym Małym. Powierzchnię zajmowaną przez chroniony gatunek oszacowano wówczas na kilka arów, przy czym rozety rosły w zwartym płacie wokół mnicha spustowego. W tym samym okresie zaobserwowano także kilkanaście rozet na Stawie Gadzinowym Dużym, również przy mnichu spustowym.

W 2022 r. na przełomie czerwca i lipca teren kompleksu „Stawno” ponownie objęto monitoringiem pod kątem występowania kotewki orzecha wodnego. Potwierdzono istnienie stanowisk na Stawie Wilczym Małym oraz Gadzinowym Dużym oraz znaleziono nowe na stawach – Jaskółczym II, Polnym, Słonecznym Górnym, Bolku I i Mieszku Górnym.

Staw Wilczy Mały – pow. 34 ha, narybkowy. Dwa stanowiska kotewki. Pierwsze (znane także z poprzedniego roku, N: 51°32’17’’, E: 17°20’59’’) składa się z dwóch zwartych płatów, każdy o pow. ok. 30x50 m wokół łowiska przy mnichu spustowym (południowa grobla). Głębokość wynosi tu ok. 0,5 m, natomiast nie ma kotewki w samej misie łowiska, gdzie głębokość wynosi 2,6 m. W płatach zagęszczenie wyniosło 65 rozet na 1 m², zaś wielkość rozet dochodziła do 40 cm średnicy.

Drugie stanowisko (N: 51°32’37’’, E: 17°21’13’’) zlokalizowane jest na przeciwległym brzegu (północna grobla). W rozproszeniu na pow. 10 arów naliczono około 300 rozet o średnicach 15-20 cm, rosnących w otoczeniu wywłócznika Myriophyllum sp.

Staw Mieszko Górny – pow. 3 ha, narybkowy. Od mnicha spustowego wzdłuż północnego brzegu naliczono 117 rozet w dużym rozproszeniu (N: 51°32’55’’, E: 17°22’57’’). Kotewka występowała przy pasie trzcin, gdzie głębokość wody dochodziła tylko do 0,3 m.

Staw Słoneczny Górny – pow. 150 ha, handlowy, w obsadzie amur biały. Nieopodal mnicha spustowego, blisko brzegu znaleziono 8 młodych rozet rozproszonych na pow. 10 m² (N: 51°32’40’, E: 17°19’56’’). W otoczeniu kotewki brak innej roślinności. Z nieznanych przyczyn stanowisko uległo zanikowi już w połowie sierpnia.

Staw Jaskółczy II – pow. 17 ha, kroczkowy, w obsadzie amur biały. Naliczono 12 rozet na pow. 1,5 m², przy brzegu obok mnicha spustowego (N: 51°31’55’’, E: 17°21’25’’). W otoczeniu brak innej roślinności.

Staw Polny – pow. 43 ha, kroczkowy. W sąsiedztwie mnicha spustowego naliczono 56 rozet na pow. 10 m² (N: 51°32’20’’, E: 17°21’24’’). Wokół brak innej roślinności. W połowie sierpnia staw został spuszczony i odłowiony, tym samym stanowisko kotewki uległo zniszczeniu.

Staw Bolko I – pow. 67 ha, narybkowy, w obsadzie amur biały. Mniej więcej 20 m od mnicha spustowego zwarty płat kotewki wielkości 3 m², w którym naliczono ok. 150 rozet liściowych (N: 51°33’07’’, E: 17°22’07’’). W otoczeniu brak innej roślinności. W sierpniu staw został spuszczony i odłowiony, a stanowisko uległo likwidacji.

Staw Gadzinowy Duży – pow. 73 ha, kroczkowy. Nieopodal mnicha spustowego, przy brzegu stwierdzono 65 rozet w rozproszeniu na pow. 9 m² (N: 51°33’22’’, E: 17°20’27’’). W otoczeniu nie było innej roślinności. W połowie sierpnia stwierdzono, że z bliżej nieokreślonych przyczyn stanowisko zanikło.

 

Podsumowanie i wnioski

W dolinie Baryczy kotewka orzech wodny nigdy wcześniej nie była notowana. Opisane wyżej stanowiska są jedynymi znanymi na całym obszarze Stawów Milickich i wskazują na niedawne i stopniowe zasiedlanie tutejszych akwenów. Prawdopodobnie roślina ta jest niezamierzenie przenoszona przez rybaków wraz z materiałem zarybieniowym pochodzącym ze stawów pod Borową Oleśnicką (40 km w linii prostej od kompleksu „Stawno”). Stawy w Borowej – Kolejowy, Borowski, Łąkowy, Bielawski i Raków I – są znanym miejscem bytowania kotewki, która porasta znaczne ich partie.

Tezę o zawleczeniu kotewki na Stawy Milickie wraz z narybkiem wzmacnia fakt, że niemal wszystkie zbiorniki w kompleksie „Stawno”, na których ją stwierdzono pełnią funkcję stawów narybkowych i kroczkowych, a ich obsada pochodzi m.in. ze stawów pod Borową. Nie jest też przypadkiem, że stanowiska kotewki zlokalizowano tylko w pobliżu mnichów spustowych. Narybek i kroczek są wypuszczane w łowiskach przy mnichach spustowych i to tutaj podczas tej czynności wypadają ciężkie orzechy dając początek nowym roślinom.

Opanowywanie nowych terenów – szczególnie gospodarstw rybackich – nie jest jednak łatwe. Świadczy o tym fakt, iż od roku 2013 do 2022 znaleziono łącznie 10 stanowisk kotewki na 9 stawach, ale tylko 3 stanowiska okazały się trwałe – na Stawie Wilczym Małym i Mieszku Górnym. W pozostałych przypadkach stanowiska uległy całkowitemu zniszczeniu. Rozwój i dalsza dyspersja kotewki na dużych kompleksach stawowych jest zatem utrudniona przez wykonywane zabiegi gospodarcze – wykaszanie roślinności nawodnej, cykl opróżniania stawów z wody, bagrowanie dna zbiorników i wypychanie namułu ciężkim sprzętem poza nieckę stawu oraz obsadzanie wielu stawów amurem białym Ctenopharyngodon idella.

Warto odnotować, że kotewka w gospodarstwach stawowych stwarza rybakom problemy z powodu zarastania zbiorników oraz kaleczenia ryb przez jej orzechy w trakcie odłowów (jeśli te dostaną się do sieci).

Serdecznie dziękuję Pani Kornelii Czajce, pracownicy spółki Stawy Milickie S. A. za okazaną pomoc w zbieraniu danych dotyczących funkcji poszczególnych stawów oraz ich obsady w zakresie gatunków ryb.

LITERATURA

Kazuń A. 2006. Zanikanie stanowisk kotewki orzecha wodnego Trapa natans L. na Śląsku Dolnym i Opolskim. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 25 (3): 67–85.

Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K. 2016. Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków.

Ławicki Ł., Marchowski D., Ziarnek K. 2017. Powrót kotewki orzecha wodnego Trapa natans do Doliny Dolnej Odry. Przegląd Przyrodniczy, XXVIII, 3(2017): 3–10.

Nitschke R. 1938. Zur Geschichte der Teichwirtschaft in der Bartschniederung. Schlesische Geschichtsblätter, Breslau, 3: 83-89.

Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1996. Zarys hydrobotaniki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Piórecki J. 2014. Trapa natans L. Kotewka orzech wodny. W: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe (red.). Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Kraków: 343–345.

Piórecki J. 1980. Kotewka-orzech wodny (Trapa L.) w Polsce. Rozmieszczenie, tempo zanikania stanowisk, użytkowanie i ochrona, biologia i hodowla w warunkach półnaturalnych, badania eksperymentalne. Biblioteka Przemyska 13: 5–159.

Ranoszek E., Ranoszek W. 2004. Park Krajobrazowy „Dolina Baryczy”. Wydawnictwo Gottwald, Milicz.

Rozporządzenie 2014. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. U. z 2014 r., poz. 1409.

Tajer C. J. 2017. Pierwsze stwierdzenie kotewki orzecha wodnego Trapa natans w Parku Krajobrazowym „Dolina Baryczy”. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 73(5): 396–401.

Walusiak E., Krztoń W., Wilk-Woźniak E. 2022. Kotewka orzech wodny Trapa natans L. – chroniony gatunek w natarciu? Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 78(1): 46–51.

Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 8 lipca 1963 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Monitor Polski Nr 57, poz. 292).

Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 20 września 1973 roku w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Monitor Polski Nr 42, poz. 255).

Cezary J. Tajer